بزرگ‌ترین پایگاه قرآنی در جهان اسلام
پایگاه جامع قرآنی، یکی از مهمترین پایگاههای قرآنی است که از دستاوردهای جدید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در وب به شمار میرود. با توجه به تولید و عرضه موفق نرم افزارهای قرآنی همچون جامع التفاسیر و دانشنامه علوم قرآنی و حرکت مرکز به سمت عرضه اطلاعات به صورت وب، کاربران و محققان، از گروه قرآن انتظار داشتند پایگاه جامع و کاملی ارائه کند تا همه زمینه‌های قرآن‌پژوهی را پوشش دهد. گرچه این پایگاه با تاخیر مواجه شد ولی بحمدالله، با توجه به توان علمی و گنجینه دیتایی که در مرکز هست، توانستیم پایگاه جامع و گسترده‌ای را که مطابق با انتظارات کاربران باشد، تولید کنیم و در دسترس قرآن پژوهان قرار دهیم.
ضرورت
همانطور که عنوان شد کاربران، درخواست‌های بسیاری داشتند که ضرورت دارد مرکز نور پایگاهی در حوزه قرآن و پژوهشهای قرآنی داشته باشد، این امر باعث شد که مرکز نسخه وبی جامع تفاسیر را با امکاناتی گسترده‌تر و متناسب با فضای وب آماده و ارائه کند.
دلیل دیگر این است که، روزآمدی و آنلاین بودن محصولات وبی، مشکل کندی ارتقای برنامه‌های دسکتاپی را برطرف میکند و کاربران پایگاه زودتر به مطلوب خود می‌رسند و راحت‌تر میشود آخرین دستاوردهای قرآنی را در دسترس همگان قرار داد.
نکته دیگر استفاده از رابط‌کاربری پایگاههای وبی نسبت به برنامه‌های رومیزی آسان‌تر و به استانداردهای بین‌المللی نزدیکتر است.
نکته پایانی که ضرورت تأسیس این پایگاه را می‌رساند، آن است که معمولاً بررسی و اعمال نظرات و پیشنهادات کاربران و محققان در نسخه‌های جدید محصولات دسکتاپی، بسیار وقت‌گیر و مشکل است و حتی ممکن است برخی از این نظرها یا پیشنهادها فرصت و امکان تحقق پیدا نکنند؛ ولی در پایگاه، این گونه نیست و روند بررسی و اصلاح اشکالات دیتایی و محتوایی پایگاه، خیلی سریع اتفاق می‌افتد و گاهی اوقات در فاصله زمانی یکی ـ دو روزه، اشکالاتِ گزارش‌شده توسط کاربران را اصلاح می‌کنیم. به‌هرحال، مجموعه این نکات ضروری، باعث شد که به تولید پایگاه جامع قرآنی برسیم.
پیشینه
پیشینه پایگاه، در دو حوزه قابل بررسی است؛ یکی پیشینه داخلی مرکز و دیگری پیشینه بیرون مرکز. در خصوص، بحث نخست، پایگاه قرآن اوّلین کار قرآنی مرکز در فضای وب است و هیچ پیشینه‌ای در این زمینه نداشته‌ایم؛ اما در خارج از مرکز، پایگاههای بسیاری در حوزه قرآنی تأسیس شده است. این پایگاه‌ها را _هفتاد پایگاه_ شناسایی کردیم. بعد آنها را تحلیل کردیم و تقریباً به نصف رساندیم. از این بین، بیست‌وهفت پایگاه قرآنی حایز اهمیت بود که مستندات آن، به عنوان پیشینه برنامه موجود است؛ برخی از این پایگاه‌ها که نسبتاً جامع بودند، عبارت‌اند از: ام الکتاب، التفسیر، تبیان، اهل‌البیت، مصحف، معارف قرآن و ندای ایمان، و بعضی از پایگاه‌هایی که کارهای موضوعی متنوعی انجام داده‌اند، عبارت‌اند از: پرسمان قرآن، المعانی و المصحف الإلکترونی.
به‌هرحال، سرفصل‌های لازم در حوزه مباحث قرآنی را مشخص کردیم و محاسن و معایب هریک از این پایگاه‌ها را نیز روشن نمودیم و از آنها الگوبرداری کردیم. سپس، روی این تعداد، تحلیل دیگری از جنبه‌های مختلف همچون جامعیت و مباحث موضوعی انجام دادیم و در نهایت، ساختار و نمایی کلی از پایگاه را ترسیم کردیم.
تفاوت پایگاه جامع قرآن با پایگاههای مشابه
پایگاه جامع قرآن سه ویژگی دارد: جامعیت دیتا، گستردگی محتوا و ارتباط.
دیتاها، پژوهش‌ها و اطلاعات قرآنی مرکز از جامعیت چشمگیری برخوردار است. به عنوان نمونه در زمینه ترجمه، تفسیر و چندرسانه‌ای، با آمار بالایی پایگاه را فعال کردیم. همچنین، متن قرآن در این پایگاه، از قابلیت‌های خوب و فهرست‌های کارآمدی برخوردار است و در خصوص پژوهشهای قرآنی، مثل: احادیث تفسیری، فرهنگ موضوعی، اعراب قرآن و اَعلام قرآن نیز جامیعت قابل توجهی دارد.
اما در مورد گستردگی محتوا باید گفت که پایگاه جامع قرآنی، بزرگ‌ترین پایگاه قرآنی جهان اسلام است؛ به بیان دیگر، ما از همه نوع تفاسیر مهم، دست‌اوّل و قدیمی استفاده کرده‌ایم؛ اعم از فارسی، عربی، شیعه و سنّی. بدیهی است که این گستردگی محتوا، مخاطبان و کاربران بیشتری را پوشش میدهد. شایان ذکر است که در این فاز، تفاسیر معاصر کار نشده است؛ فعلاً اهتمام بر ارائه منابع معتبر و دست‌اوّل است. در زمینه چندرسانه‌ای هم بحث گستردگی مصداق دارد. ازاین‌رو، از تلاوت‌های همه قاریان جهان اسلام؛ بدون تعصب به مذهب یا ملّیت آنها؛ استفاده کرده‌ایم.
ویژگی دیگر پایگاه جامع قرآن، لینک یا ارتباط است. احادیث و آیات در پایگاههای: نورلایب، جامع الأحادیث و جامع قرآن، دارای لینک است؛ یعنی آیات در پایگاه جامع الأحادیث به پایگاه قرآن، و احادیث از پایگاه جامع قرآن به پایگاه جامع الأحادیث، و آیات و احادیث از نورلایب به جامع قرآن و جامع الأحادیث ارتباط دارد. روشن است که این قابلیت، به توسعه فهم مخاطب و گستردگی حوزه تحقیق کاربر کمک شایانی میکند.
امکان ارتباط با سایر پایگاههای نور، یکی از برجستگی‌های پایگاه جامع قرآن است که البته در دیگر پایگاههای نور نیز این تعامل و هم‌پوشانی وجود دارد که در نوع خود، تحولی در حوزه علم و پژوهش به شمار میرود. بدیهی است این ارتباط، میان پایگاه قرآن و پایگاه جامع الأحادیث، خیلی برجسته‌تر است.
از ویژگی‌های فضای وب، این است که وقتی ما قابلیتی را مثلاً در نورمگز پیاده کردیم، می‌توانیم آن را در سایر پایگاههای دیگر، مثل پایگاه جامع قرآن نیز شبیه‌سازی کنیم و محدوده دسترسی کاربر را به منابع لازم و مرتبط افزایش می‌دهیم. ضمن اینکه ویژگی سیال بودن پایگاه، به ما اجازه میدهد که بتوانیم این تعامل و ارتباط را با سایر پایگاههای خارج از مرکز نیز ایجاد کنیم و در نتیجه، اطلاعات در یک حلقه زنجیره‌وار در معرض استفاده متقابل قرار گیرد.
قرآن
در صفحه قرآن، متن کامل قرآن با قابلیت تنظیم اندازه قلم متن و ترجمه قرآن و نیز نمایش یا عدم نمایش ترجمه یا اِعراب آیات قرآن، در اختیار کاربر قرار دارد. بدیهی است، انتخاب رسمالخط عثمان‌طه، برای کاربرانی که حافظ یا قاری قرآن هستند، کارآیی بسیاری دارد. از دیگر امکانات در بخش صفحه قرآن، این است که در تمامی صفحات، همیشه یک ترجمه و یک قرائت در دسترس کاربر قرار دارد.
ویژگی دیگر، آن است که قرآن را با سه شکل ترجمه میتوان نمایش داد. ترجمه زیر نویس، ترجمه مقابل، و ترجمه با انتخاب آیه. در حالت اخیر اگر کاربر اشاره‌گر را روی آیه مورد نظر نگاه دارد، در پنجره‌ای مستقل ترجمه آیه نمایش داده خواهد شد (Hint).
فهرست سوره‌ها، از دیگر قابلیت‌های پایگاه است که می‌توانید بر اساس ترتیب سوره در قرآن یا به شکل الفبایی، آن را چینش کنید. همچنین، میتوان این فهرست را بر اساس: تعداد آیه از بیشترین یا کمترین آیه، محل نزول سوره (مدنی یا مکی)، زمان یا ترتیب نزول و یا بر اساس جزء، مرتب کرد.
سوره نامه
همان‌طورکه از اسم آن مشخص است، برای صدوچهارده سوره قرآن، صدوچهارده معرفی‌نامه که در واقع، شناسنامه سوره‌های قرآن است، ارائه کرده‌ایم. کاربر در این بخش، اطلاعات مفید و خوبی را در باره یک سوره ملاحظه میکند و تفسیر کلی و دانستنی‌های لازم را در مورد سوره‌های قرآن به دست می‌آورد؛ یعنی در سوره‌نامه به تفسیر یکایک آیات کاری نداریم و به طور موجز و خلاصه، نمایی کلی از اسامی، ویژگی‌ها، شأن نزول و تفسیر یک سوره را بیان نموده‌ایم و کاربر می‌تواند از تعداد آیات، تعداد کلمات، تعداد حروف، زمان و فضای نزول و نیز اهداف اجمالی سوره، آگاه شود.
سوره نامه به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی عرضه می شود.
ترجمه
قرآن کریم در حوزه نشر مکتوب، نزدیک به دویست زبان ترجمه شده که از این میان، حدود صد زبانش، کم‌مخاطب است. درحال‌حاضر، برخی از این زبان‌ها اصلاً نسخه دیجیتال ندارند و فقط حدود چهل تا پنجاه ترجمه دیجیتالی از قرآن داریم. بحمدالله، موفق شده‌ایم بیش از یکصد ترجمه به زبانهای مختلف را در پایگاه ارائه کنیم؛ مثل: فارسی، انگلیسی، آلمانی، روسی، فرانسه، اردو، ترکی، ژاپنی، کره‌ای و چینی. در این بین، چون تعداد کاربران فارسی‌زبان ما زیاد است، نیمی از ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی اختصاص یافته و پوشش خیلی خوبی در این باره داریم و حتی ترجمه‌های کهن و قدیمی مثل قرن دهم را نیز ارائه کرده‌ایم که در دست افزایش نیز هست. بعضی از ترجمه‌های فارسی نیز منظوم و آهنگین یا موزون هستند و برخی ترجمه‌ها نیز برگرفته از تفاسیر مثل ترجمه تفسیر المیزان به همت آقای سید محمدباقر موسوی همدانی که ترجمه آیات نیز در آن هست. نمونه دیگر، ترجمه آیات تفسیر روض الجنان ابوالفتوح رازی است که تفسیر قرن ششم و اوّلین تفسیر جامع و کامل فارسی شیعی است. تفسیر ابوالفتوح رازی، نخستین تفسیری است که به زبان فارسی نگاشته شده و به‌تبع، ترجمه آن نیز فارسی است. ویژگی این ترجمه، آن است که نثری مسجع، ادبی و آهنگین است. از دیگر ترجمه‌های فارسی و ادبی پایگاه، ترجمه کشف‌الاسرار میبدی است که در سال 520هجری تألیف شده است. این تفسیر کامل قرآن کریم، مشتمل بر سه مرحله است؛ مرحله اوّل، ترجمه تحت‌اللفظی؛ مرحله دوم، تفسیر عمومی؛ مرحله سوم، تفسیر عرفانی.
از امکانات بخش ترجمه، فیلتر یا محدودسازی ترجمه‌ها به موارد دلخواه است؛ مثل انتخاب ترجمه بر اساس مذهب شیعی، سنی و مسیحی. در برنامه، از ترجمه‌های مترجمان مسیحی نیز استفاده شده است؛ زیرا آنان ترجمه‌های خوبی را از قرآن ارائه داده‌اند.
تفسیر
بخش تفسیر پایگاه، کار خودش را با حدود هزاروششصد جلد تفسیر آغاز کرده است و این موضوع، نسبت به پایگاههای قرآنی موجود، یک مزیت است. مرکز نور که بزرگ‌ترین مرکز تجمیع اطلاعات و دیتاهای علوم اسلامی است، در زمینه‌های مختلف، به‌خصوص تفسیر، غنی است و نسبت به علوم دیگر، حجم منابع قرآنی خیلی بالاست. از نظر زبانی «فارسی و عربی» و مذهبی «شیعه و سنّی» منابع گسترده‌ای ارائه میدهد. ازاین‌رو از جنبه تقریبی و تقویت وحدت اسلامی قابل توجه است. به همین جهت، تفاسیر اهل‌سنّت را نیز در پایگاه مشاهده می‌کنید. این مسئله، در نوع خودش یک امتیاز به شمار میرود.
فرمت‌های تخصصی و عمومی که به متون تفاسیر زده‌ایم، باعث شده که وقتی کاربر یک آیه را انتخاب میکند، می‌تواند تفسیر آن آیه را از میان هزاروششصد جلد تفسیر ببیند. حجم انبوهی از اطلاعات که از آن به انفجار اطلاعات تعبیر میشود؛ نیاز به مدیریت اطلاعات دارد که از آن به انقلاب اطلاعات یاد میشود. بحمدالله، در این زمینه از طریق ابزارهای نوین فنی و پژوهشی، کاربر زودتر و به شکل بهتری به خواسته خود میرسد و در زمان کوتاهي، پاسخ‌های دقیق‌تر و مناسب‌تری پیدا میکند؛ مثلاً اگر محقق بخواهد فقط در حوزه فقهی یا حدیثی پژوهش کند، می‌تواند کتب پایگاه را به تفاسیر فقهی یا روایی محدود کند و خیلی آسان به مطالب مرتبط و دلخواه خود دست یابد. همچنین است اگر بخواهد در منابع تفسیری قرن خاص تحقیق نماید؛ یعنی کاربر می‌تواند سیر تحول و تطور تفسیر آیات قرآن را بر اساس زمان و قرن ملاحظه نماید.
احادیث تفسیری
تفسیر قرآن، روشها و گرایشهای مختلفی دارد، مثل تفسیر: ادبی، روایی، قرآن به قرآن، موضوعی، فقهی، اخلاقی، عرفانی، کلامی و امثال آن. یکی از این روشها و گرایشهای تفسیری، روش تفسیر روایی (در زبان شیعه) یا مأثور (در زبان اهل‌سنّت) است. اثر و روایت، با هم تفاوت دارند؛ روایت، نقل قول معصوم(ع) است؛ ولی اثر، اعم از آن است و شامل سخن معصوم و غیرمعصوم میشود؛ یعنی شامل صحابه‌ای که در رکاب پیامبر بودند نیز هست؛ مثل: ابن‌عباس، ابن‌مسعود و یا ابی‌بن‌کعب. اهل‌سنّت، از صحابه اقوالی نقل کرده‌اند و آنها را به عنوان اثر قبول نموده‌اند و در تفسیر خودشان آورده‌اند و برای آن هم جایگاه ویژه‌ای قائل هستند؛ یعنی ارزشی که احادیث تفسیری امامان معصوم(ع) برای ما دارد، همان ارزش را مأثورات صحابه برای ایشان دارد.
درهرحال، احادیث تفسیری، ارزش خیلی مهمی دارد. برخی از تفاسیر روایی کهن شیعه، عبارت‌اند از: تفسیر قمی، عیاشی، فرات کوفی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع). در اواخر قرن نهم، قرن دهم و اوایل قرن یازدهم، به دلیل ظهور و غلبه گروه اخباریون در حوزه‌های علمیه، تفاسیر روایی رشد و گستردگی بیشتری پیدا کرد و تفاسیر متعددی مانند: صافی، نور الثقلین، البرهان و کنز الدقائق نگاشته شد. به این تفاسیر، باید احادیث اسباب نزولِ تفسیرهایی همچون: شواهد التنزیل حسکانی، اسباب النزول نیشابوری، مجمع البیان و ... را نیز اضافه کرد.
در این قسمت، احادیث تفسیری را به پنج دسته تقسیم کرده‌ایم؛ یکی، احادیث بیانگر فضایل است که فضیلت، ثواب یا خاصیتی را برای آیه نقل میکند. دوم، احادیث گویای اسباب نزول است که شأن نزول آیات را بیان میکند. سوم، احادیثی است که به تفسیر و توضیح آیات اختصاص دارد. چهارم، شواهد است؛ یعنی روایاتی است که در خصوص موضوع یا مبحثی مشخص، به آیه یا آیاتی خاص استدلال کرده است. این نوع احادیث، مستقیماً تفسیری نیستند؛ ولی با تفسیر مرتبط‌اند. پنجم، احادیث موضوعی است؛ مثلاً روایتی است که بیانگر موضوع تقواست و در تفاسیر روایی، آن را ذیل آیه‌ای که مربوط به تقواست، آورده‌اند؛ یعنی خود روایت، به آیه اشاره نکرده است؛ اما ما آن را با توجه به ارتباط موضوعی حدیث با آیه، ذیل آیه مذکور ارائه نموده‌ایم.
این دسته‌بندی، نخستین‌بار در نسخه اوّل نرم‌افزار نورالأنوار2 آمده بود. بعد در جامع تفاسیر نور گنجانده شد که از دید کاربران مخفی بود. اکنون در پایگاه نیز آن را به همراه یک‌سری اصلاحات و پالایش‌ها عرضه کرده‌ایم و به‌نوعی دست به تولید و توسعه علمی زده‌ایم و تمامی احادیث تفسیری مربوط به یک آیه را جمع نموده‌ایم و اگر همان آیه جایی تکرار شده باشد، مثل آیه «الحمد لله رب العالمین» که در شش جای قرآن آمده است، ما احادیث تفسیری آن را در همه جا در دسترس قرار داده‌ایم. این کار، باعث شده که در مجموعِ قرآن، تعداد آیاتی که هیچ حدیثی ذیل آن نباشد، را تا حد زیادی کاهش دهیم.
اعلام قرآن
اَعلام قرآن، یکی از مباحث مهم در تفسیر آیات قرآن کریم اَعلام قرآن است. مفسر برای تفسیر آیات قرآن، به یک‌سری مسائل کلیدی نیاز دارد که از جمله آنها، اَعلام قرآن است. اَعلام بر دو نوع است: صریح و غیرصریح. اعلام صریح، مثل اسامی انبیای الهی، یا مکان‌هایی که نام آنها در آیات ذکر شده است. اعلام غیرصریح، واژگان مبهمی هستند که به علم برمی‌گردند؛ مانند ضمایر، اسمای موصول و اسمای اشاره. دسته دوم از اعلام، از اهمیت بسزایی برخوردارند؛ زیرا اعلام غیرصریح، از مبهمات قرآن هستند و عده‌ای که از تقوای اعتقادی و عملی درستی بهره نمی‌برند، ممکن است برداشت‌های غلطی از این دست اَعلام داشته باشند؛ چون مبهمات قرآن می‌تواند مصادیق مختلف و متعددی داشته باشد و برخی هم مصادیق جعلی برای آن بتراشند. اینجاست که نقش و اهمیت کلیدی اعلام قرآن روشن میشود.
در میان آثار مکتوب، کارهایی در خصوص اعلام قرآن انجام شده است؛ ولی به این گستردگی که در پایگاه جامع قرآن عرضه شده، نیست و حتی در نرم‌افزارها و پایگاههای قرآنی مشابه نیز نظیر این کار وجود ندارد. از اوّل تا آخر قرآن را که مشتمل بر بیش از هشتادوهشت هزار واژه است، یکی‌یکی بررسی کردیم و با توجه به تفاسیر مهمی مثل مجمع البیان طبرسی و جامع البیان طبری، مصادیق و اعلام مبهمات قرآن را شناسایی و استخراج نمودیم و با ساختاری بسیار ارزشمند و قابل استفاده برای کاربران، در پایگاه ارائه کردیم.
به عنوان نمونه واژه آدم(ع) را مثال می‌زنیم. وقتی در متن آیات جست‌وجوی لفظی کنید، تعداد بیست‌وپنج مورد را شناسایی میکند که در آنها واژه «آدم» آمده است. شانزده آیه از آن، صراحتاً نام خود آدم(ع) را بیان کرده و در نُه مورد، واژگان دیگری غیر از «آدم» آمده است؛ «بنی‌آدم» هفت مورد، «ابنی آدم» و «ذریة آدم» هرکدام یک مورد که جمعاً نُه مورد بیگانه آمده است. بااین‌حال، خیلی از آیات (36 آیه دیگر) هست که منظور از آن، آدم(ع) است؛ اما هیچ اسمی از آن حضرت به طور صریح به میان نیامده است؛ یعنی نتیجه این جست‌وجو، جامع افراد و مانع اغیار نیست. بنابراین، آیاتی مثل «إنّی جاعِلٌ فِی الأرضِ خَلیفَة» و یا آیه «خَلَقَکُم مِن نَفسٍ واحِدَة» که هیچ‌گونه ذکری از نام آدم(ع) در آنها نشده، در نتایج کاوش لفظی کاربر فهرست نخواهد شد؛ ولی همه می‌دانیم که منظور از خلیفه و یا نفس واحده در اینجا، همان حضرت آدم(ع) است. بنابراین، اَعلام قرآن، کارش این است که تمامی آیاتی را که به شکل صریح یا غیرصریح، مثلاً اشاره به آدم(ع) دارد، همه را تجمیع و ارائه میکند.
یکی از کارهای ارزشمندی که درباره اعلام صورت گرفته است این است که برای هر کدام از اعلام یک مقاله ذکر شده است. مجموع اعلام بیش از هزار و هفتصد مدخل است و به همین تعداد نیز مقاله وجود دارد.
قابلیت دیگر اینکه کاربر می‌تواند اعلام صریح را از غیرصریح تمییز دهد.
طبیعی است که در اینجا بحث مرتبطات و مترادفات هم مطرح میشود؛ چون برخی از این اعلام، با هم مرتبط هستند و بعضی نیز مترادف یکدیگرند؛ برای مثال، وقتی شما عَلَمی مانند ابراهیم را انتخاب می‌کنید، هاجر، ساره، اسماعیل، اسحاق و مکه نیز از مرتبطات این عَلَم محسوب میگردد و باید در دسترس کاربر قرار بگیرد تا در صورت لزوم، تحقیق خود را توسعه ببخشد و استفاده مطلوب‌تری از فهرست اعلام ببرد.
ویژگی دیگر اعلام قرآن عرضه طبقهبندی و گروهبندی اعلام است این گروهها عبارتند از: نامهای خداوند، معجزات، پیامبران، مکانها، زمانها، گیاهان، جانوران، جنگها و...
فرهنگ موضوعی
فرهنگ موضوعی قرآن، حلقه گمشده کاربران ماست. برای این پژوهش، تلاش شد تا از فرهنگ‌های موضوعی چاپ‌شده استفاده شود. حدود پنجاه فرهنگ موضوعی شناسایی شد و از میان آنها، دو منبع فارسی و پنج منبع عربی را برای این مهم انتخاب کردیم. منابع فارسی عبارت بودند از: «فرهنگ قرآن» اثر مرکز فرهنگ و معارف قرآن (سی‌وسه جلدی)، «فروغ بی‌پایان» آقای معادی‌خواه. منابع عربی عبارت‌اند از: معجم المعانی، محمد بسام رشدی الزین؛ الفهرس الموضوعی لآیات القرآن الکریم، محمد عوض العائدی؛ الفهرس الموضوعی لآیات القرآن، محمد محمدیان؛ الکشاف الموضوعی للقرآن الکریم، دار القران الکریم؛ معجم الأعلام و الموضوعات فی القرآن الکریم، عبدالصبور المرزوق. این فرهنگ با ساختار درختی بر اساس منابع مذکور به سامان رسیده است.
در پایگاه دو درختواره فرهنگ موضوعی به دو زبان فارسی و عربی ارائه شده تا کاربر از طریق تکواژه‌ها به نمایه‌ها، و از آن طریق به موضوع، و بعد هم به آیه مربوطه، و سپس به تفسیر مرتبط با آن وصل شود.
این برنامه بیش از سه هزار تکواژه و مدخل دارد. زیرمجموع این تکواژه‌های موضوعی نیز شامل بیش از دویست‌وبیست هزار نمایه و موضوع فارسی و حدود بیست‌وهشت هزار نمایه و موضوع عربی است. از ویژگی بخش فرهنگ موضوعی، این است که ارتباط میان موضوعات و آیات، دوسویه است؛ وقتی شما موضوعی را انتخاب می‌کنید، به آیه یا آیات مربوط به آن موضوع دسترسی خواهید داشت و زمانی که آیه‌ای را انتخاب می‌نمایید، می‌توانید به موضوعات مرتبط با آیه مذکور نیز دست یابید.
قابلیت مرتبطات در بخش فرهنگ موضوعی نیز فعال است و کاربر می‌تواند موضوعات مرتبط با موضوع انتخابی خود را نیز مشاهده نماید؛ مانند موضوع «اسلام» که با موضوعی «ایمان»، مرتبط است.
همان‌طورکه در بخش اعلام، قابلیت دسته‌بندی اعلام وجود داشت، اینجا هم از این امکان بهره برده‌ایم و تمام موضوعات قرآن را ذیل پانزده دسته کلی به دو زبان فارسی و عربی، جای داده‌ایم؛ مانند: ادیان و مذاهب، اشخاص، اعداد و جهات، جمادات، حیوانات، رنگ‌ها و... .
مفردات قرآن
برنامه مفردات قرآن یکی از مهمترین پژوهشهای قرآنی گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است.
با توجه به اینکه اولین و ابتدائیترین مرحله برای رسیدن به فهم و تفسیر آیات قرآن کریم شناخت معنای واژگان قرآنی است، برنامه مفردات قرآن از اهمیت ویژه ای برخوردار است
در این برنامه هر واژه قرآنی دارای برابرهای فارسی و توصیفات معنایی به فارسی و عربی خواهد بود.
برنامه مفردات قرآنی در دو بخش انجام پذیرفته است؛
بخش نخست بر مبنای متون و منابع کهن فارسی - از قرون و سدهای گذشته تا دو قرن اخیر - صورت گرفته است. این متون تحت عنوان «فرهنگنامه قرآنی: فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس 142 نسخه کهن» با همت و نظارت دانشمند وارسته جناب دکتر محمد جعفر یاحقی در چهار مجلد گردآوری شده است
ساختار کتاب چنین است که ابتداء از سوی مؤلف برای هر منبع یک کد اختصاص داده شده است (142 کد برای 142 منبع) و سپس در ازای هر کدام از مداخل قرآنی، برابرهای فارسی همراه با کد مخصوص متون ذکر شده است.
در بخش دوم هر واژه دارای دو نوع توصیف معنایی فارسی و عربی است که از منابع تخصصی و عمومی استخراج شده است.
منابع تخصصی عبارت است از: «مفردات الفاظ القرآن» (حسین بن محمد راغب اصفهانی، درگذشته 502 قمری)؛ «ترجمه مفردات راغب» (مترجم: سید غلامرضا خسروی حسینی)؛ «مجمع البحرین» (فخر الدین طریحی، درگذشته 1085)؛ «قاموس قرآن» به زبان فارسی (سید علی اکبر قرشی).
و منابع عمومی منتخب که متضمن کلمات قرآنی هستند عبارت است از: «لسان العرب» (جمال الدین محمد بن مکرم بن منظور، درگذشته 711 قمری)؛ «تهذیب اللغة» (ابو منصور محمد بن احمد ازهری، درگذشته 370 قمری)؛ «شمس العلوم» (نشوان بن سعید حمیری، درگذشته573 قمری)؛ «المحکم و المحیط الاعظم» (علی بن اسماعیل بن سیده، درگذشته 458 قمری)؛
انتخاب و اکتفاء بر این چهار منبع از آن جهت بوده است که دارای بیشترین آمار کلمات قرآنی از میان منابع لغوی هستند.
قرآن املایي
از جمله بخشهای پایگاه جامع قرآنی، نسخه املایی قرآن کریم است. امروزه نسخه مصحف عثمان طه - بخاطر زیبایی خط و خصوصیات منحصر به فرد - به عنوان قرآن رایج بین مسلمین مطرح است.
با وجود همه مزایایی که قرآن عثمان طه دارد متاسفانه این نسخه از نظر صحت املایی دارای کاستیهایی است که تنها منشأ آن هم نگارش بر طبق قواعد رسم مصحف عثمانی است.
مسلما وجود این اشکالات و کاستیها موجب صعوبت هرچه بیشتر در قرائت و أحیانا غلط خوانده شدن آیات وحی، - خصوصا برای نوآموزان و غیر عرب زبانان و بطور کلی برای کسانی که با زبان عربی آشنایی کافی ندارند - میگردد.
بنابراین وجود اغلاط املائی و ناهماهنگی و تفاوت در نگارش کلمات در این نسخه، ضرورت طبع و نشر یک نسخه استاندارد و صحیح املایی در جامعه بزرگ اسلامی را ایجاب میکند.
اهتمام و تعصب بر رسم عثمانی، خوف از تغییر و دستکاری در نگارش به جهت حفظ از تحریف و اعتقاد به توقیفی بودن رسمالخط قرآن (از نظر برخی از دانشمندان اسلامی)، همگی باعث شده است تاکنون در نشر قرآنی با ملاکهای صحیح املائی، دقیق و روان، کوتاهی و قصور شده باشد. به عبارت دیگر واقعیت این است که ما مسلمانان در اصول و فن کتابت قرآن با همان امکانات و بضاعت دوران صدر اسلام ماندهایم، و این بدان معناست که جامعه اسلامی از نتیجه تکامل و پیشرفت خطّ که همانا صحت، دقت و سلاست در قرائت قرآن کریم است محروم مانده است!
بر مبنای آنچه که گذشت، و با توجه به ضرورت چاپ قرآنی با رسمالخط املایی، گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، با تهیه و ارائه نسخه الکترونیکی قرآن استاندارد، زمینه را برای طبع و نشر مصحف بدون غلط املایی در سطح جامعه ایران اسلامی و - ان شاء الله - در دیگر کشورهای اسلامی را فراهم نموده است.
اِعراب
اِعراب قرآن، یکی از مباحث مهم تفسیری و از لوازم کار مفسر است. اعراب قرآنِ کارشده در پایگاه، در واقع، تفسیر ادبی جامع و کامل قرآن به حساب می‌آید. مفسر برای اینکه بتواند مراد و مقصود حق تعالی را از آیه مورد نظرش درک کند و بر اساس آن، تفسیری از آیه ارائه دهد، پیش از این کار، یک‌سری مقدمات و لوازمی را باید انجام بدهد. ازاین‌رو، باید تمام واژگان آیه را به صورت کامل از نظر صرفی، نحوی، بلاغی و لغوی شناسایی کند و بداند هر مفرد و واژه در آیه چه نقشی دارد و برای چه هدف و منظوری به کار گرفته شده است. این کار، منوط به تسلط مفسر بر علم لغت، صرف، نحو، فصاحت و بلاغت است؛ یعنی اینها علوم پایه و کاربردی تفسیر است. در قسمت اعراب قرآن، نکات صرفی و نحوی و در واقع، تجزیه و ترکیب آیات ارائه شده است و از این نظر، مفسر یا محققِ آیات قرآن را بی‌نیاز از مراجعه به منابع میکند.
در ضمن، این بخش برای توسعه دانش طلاب مبتدی و نیز دانشجویانی که به‌نوعی نیازمند دانستن مباحث مربوط به تجزیه و ترکیب آیات قرآن هستند، بسیار مفید و راهگشاست. در واقع، این قسمت از پایگاه، هم مخاطب عام دارد و هم مخاطب خاص.
در هر صورت، اعراب قرآن، سه بخش دارد؛ تحلیل صرفی، ترکیب نحوی، و تحلیل بلاغی. بخش تجزیه صرفی، تمام کلمات قرآن را از نظر علم صرف مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد و نقش آن را مشخص میکند. آنچه باعث شده که این بخش، برای همگان قابل فهم و استفاده راحت باشد، آن است که به صورت نمایش جدولی به تجزیه صرفی آیات پرداخته‌ایم. این شکل تجزیه صرفیِ کامل آیات، نظیر ندارد و در واقع، از ابتکارات و افتخارات پایگاه قرآن است.
بخش بعدی، ترکیب نحوی آیات است که به صورت نموداری ارائه شده است. این نمودار، در حقیقت، نوعی تمرین کاربردی برای کسانی است که علم صرف و نحو را خوانده‌اند. در پایگاه جامع قرآن، کلّ آیات قرآن کریم را برای اولین‌بار به صورت نمودار و پیکره‌ای دیجیتالی ترکیب نموده‌ایم. این قابلیت هوشمند، کار مشترک بخش متن‌کاوی، معاونت فنی و گروه قرآن معاونت پژوهش است. به نظر ما، یکی از بخشهای پُرمخاطب پایگاه، همین بخش اعراب قرآن است.
در خصوص تحلیل بلاغی باید گفت که در این حوزه چون فعلاً امکان استفاده از متن‌کاوی و هوشمندسازی نبود، به صورت دستی، علم معانی، بیان و بدیع را که در زمینه فصاحت و بلاغت مطرح هستند، به شکل ساختار درختی آماده کردیم و منبع کار مان، کتاب شرح مختصر و مطول تفتازانی بود که مهمترین کتاب در علم فصاحت و بلاغت است. آنگاه این ساختار را با استفاده از تفاسیر ادبی آیات و فرازهایی از تفاسیر که به بحث فصاحت و بلاغت پرداخته‌اند، به یکدیگر وصل کردیم. البته این نمودار درختی فصاحت و بلاغت، به توفیق الهی، در فاز بعدی پایگاه ارائه خواهد شد.
در آینده، آیات را در این بخش به همه یا تفاسیر مهمّ ادبی پیوند خواهیم داد.
امروزه بحث تحلیل زبانی، هستان‌شناسی و آنتولوژی از جمله مباحث مهم در حوزه متن‌کاوی و هوشمندسازی اطلاعات است که باید به آنها توجه شود تا در عمل، به وجوه اعجاز بیانی قرآن برسیم. اکنون، جای خالی چنین کارهایی احساس میشود و ما با این کار، زمینه تحقق و تکمیل آن را فراهم کرده‌ایم.
آیات مرتبط
دستیابی به آیات مرتبط با استفاده از پردازش هوشمند و ماشینی در سه حوزه مشابه لفظی، آیات همنشین در متون تفسیری، و آیات مرتبط موضوعی در این بخش فراهم شده است.
- مشابه لفظی
ارتباط آیات به دو صورت لفظی و معنایی میتوان باشد. متشابه معنایی همان متشابه اصطلاحی است که به محکم و متشابه معروف است و در این مجال به آن کاری نداریم.
ارتباط لفظی یا همان متشابه لفظی آسانترین نوع ارتباط است که مراد از آن این است که واژه یا عبارتی یکسان و مشابه تکرار شده باشد. در واقع متشابه لفظی کمک شایانی در حفظ دقیق آیات میکند و از سویی روشی برای بهتر استفاده کردن در تدبر معانی آیات را ارائه میدهد زیرا آیاتی که مشابهند ولی با عبارتی دیگر آمده را نشان میدهد و این موجب آگاهی کامل به متن قرآن میشود.
در گذشته آثاری در این زمینه نوشته شده است مانند مشتبهات القرآن نوشته علی بن حمزه کسایی (درگذشته 189ق)، درة التنزیل و غرة التاویل، نوشته خطیب اسکافی (درگذشته 420ق)، متشابه القرآن، نوشته رکن الدین طریثیثی (درگذشته قرن پنجم قمری)، اسرار التکرار فی القرآن، تاج الدین محمود کرمانی (درگذشته 505ق) این اثر به نام البرهان فی متشابه القرآن نیز چاپ شده است.
امروزه با ورود فناوری اطلاعات در عرصه علوم اسلامی شناسایی آیات متشابه لفظی از راههای گوناگون امکان پذیر شده که در انجام پژوهشهای قرآنی در عصر حاضر نیازی به اینگونه منابع نیست.
- آیات همنشین
تفسیر قرآن به روشها و گرایشهای گوناگونی انجام میشود. یکی از این روشها تفسیر قرآن به قرآن است. در این روش مفسر تلاش میکند تا جایی که امکان دارد آیات را با کمک آیات دیگر تفسیر کند. زیرا برخی از آیات مبین و مفسر برخی آیات دیگرند. این شیوه از بهترین روشهای تفسیری بشمار میرود که نخست توسط پیامبر خدا (ص) بکار گرفته شد و پس از آن توسط امامان معصوم (ع) پیگیری شد. قرآن خود بر این روش تاکید دارد زیرا میفرماید:
وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمين
بنابر این اگر قرآن بیانگر هر چیزی است پس بیانگر و شارح خودش نیز هست.
مفسران در تفاسیر کم و بیش از این روش استفاده کرده اند. برخی از مفسران این روش را بطور گسترده در تفسیرشان مورد توجه و کاربرد قرار داده اند مانند علامه طباطبایی در تفسیر المیزان.
با استفاده از تفسیر قرآن به قرآن و کمک گرفتن از آیات دیگر در ذیل تفسیر آیه جاری میتوان نتیجه گرفت که متن تفسیر ذیل آیه حاوی آیاتی است که به عنوان آیات همنشین نقش کلیدی در تبیین محتوای تفسیر خواهد داشت.
اینکار با استفاده از فناوری اطلاعات در یک پژوهش ماشینی و هوشمند مورد کاوش قرار گرفته و با استفاده از پارگراف و محدوده آیه، متون تفاسیر کلیه آیاتی که در آن متن بکار رفته است شناسایی میشود. به طور طبیعی کاربرد آیات همنشین دو دسته خواهد بود. دسته اول آیاتی که از نظر معنا و محتوا با آیه جاری ارتباط دارد که این دسته از اولویت و اهمیت بالایی برخوردار است. دسته دوم آیاتی که به عنوان شاهد مثال بکار رفته است که این دسته درجه دو به حساب می آید.
این نکته مهم است که چون وجه ارتباط میان آیات همنشین بر اساس آرای تفسیری مفسران خواهد بود ارزش محتوایی آن نیز بیشتر است. تفاسیری که در این پژوهش کارایی بیشتری دارند همانگونه که اشاره شد دو دسته اند. یکی تفاسیری که از روش تفسیر قرآن به قرآن پیروی کرده اند و دیگری تفاسیری اند که از روش تفسیر موضوعی تبعیت کرده اند. آیات همنشین در این دو دسته تفسیر به احتمال زیاد آیات دسته اول یا همان آیات همنشین محتوایی و معنایی خواهد بود.
حسن این برنامه آن است که امکان استفاده از پرکاربردترین آیه هم نشین را در اختیار کاربر قرار می دهد که این ویژگی باعث میشود ارزش محتوایی آیات هم نشین بالا رود. زیرا اگر آیه ای در چندین پارگراف توسط مفسران به عنوان شرح و تفسیر در ذیل آیه جاری بکار رفته باشد حتما از نظر محتوایی و معنایی با آیه جاری ارتباط تنگاتنگ دارد.
- آیات مرتبط موضوعی
یکی دیگر از راههایی که میتوان از آن طریق به آیات مرتبط مفهومی و معنایی رسید فرهنگ موضوعی قرآن است. فرهنگ موضوعی قرآن پژوهش جدیدی از گروه قرآن است که برای نخستین بار در پایگاه جامع قرآنی ارائه شده است که توضیح آن گذشت.
مراد ما از این برنامه گردآوری هوشمند و ماشینی آیات پیرامون یک موضوع است. با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و قابلیت ماشینی است که چنین امری تحقق پیدا میکند.
آیات در کتب
کار دیگری که در پایگاه انجام شده، بحث پیوند احادیث و آیات در کتب است. توضیح اینکه ما در مرکز با استفاده از فرمت‌های تخصصی، احادیث و آیات را به منابع و کتاب‌هایی که این آیه یا حدیث در آنها آمده، پیوند و ارجاع دقیق می‌دهیم. به همین جهت، وقتی کاربر یک آیه را انتخاب میکند، حجم انبوه و متنوعی از اطلاعات مثل: ترجمه، تفسیر، اعلام، احادیث و موضوعات مرتبط با آیه نیز در دسترس او قرار می‌گیرد. ان‌شاءالله در آینده، ما احادیث پایگاه نورحدیث و مقالات پایگاه نورمگز را نیز به پایگاه جامع قرآن پیوند می‌دهیم و مسیر تحقیق و توسعه دانش را برای کاربران هموارتر می‌کنیم.
چند رسانه ای
در پایگاه، با بیست‌وسه قرائت از قاریانِ شیعی و سنّی جهان اسلام شروع کردیم که در سه قالب کلی: ترتیل، تحقیق و تحدیر می‌باشد. همان‌طورکه قاریان و آشنایانِ فن قرائت می‌دانند، هرکدام از اینها کارایی خاص خودشان را دارند. معمولاً هر ترتیل حدود سی ساعت، تحقیق حدود چهل‌وپنج ساعت، و تحدیر نیز بین پانزده تا بیست ساعت زمان می‌بَرَد. به توفیق الهی، در فازهای بعدی، صوت‌های دیگری را نیز در دستور کار داریم. تصور ما این است که پنجاه تلاوت را می‌توانیم به‌مرور ارائه کنیم.
ترجمه گویای فارسی (فولادوند)، (مکارم) و انگلیسی (قرائی) نیز به پایگاه اضافه می شود.
تلاوت‌های مجلسی نیز طرف‌داران خاص خودش را دارد که در جامع تفاسیر، خیلی پُرمخاطب بود. چون بنا داریم این تلاوت‌ها را با دسته‌بندی و مدیریت جدیدی ارائه کنیم، فعلاً در پایگاه عرضه نشده است. اشکالی که قرائت‌های مجلسی جامع تفاسیر دارد، این است که بعضی سوره‌ها توسط چندین قاری تلاوت شده است و تلاوت برخی سوره‌ها اصلاً در برنامه نیامده است. ما قصد داریم با رایزنی‌هایی که در دستور کار داریم، این اشکال را در پایگاه جبران کنیم و حتی‌الإمکان، یک دوره کامل قرائت مجلسیِ تمام قرآن کریم را از قاریان مهم جهان اسلام شناسایی کنیم و در اختیار کاربران و علاقه‌مندان قرار دهیم.
لازم به ذکر است؛در بیشتر صفحات پایگاه که ضرورت داشته باشد، کاربر به قابلیت پخش صوت آیات دسترسی دارد و می‌تواند در صورت لزوم، از این امکان بهره ببرد. همچنین، ما می‌توانیم امکان تکرار تلاوت آیات را نیز تعبیه کنیم تا حافظان قرآن هم بتوانند از پایگاه بهره‌مند شوند.