سوره بينه

بيِّنه مؤنث بيّن و جمع آن‌ بيِّنات‌ است، به معنى دليل روشن و آيات واضح‌.[1]

مفهوم کلي سوره

محورهاى اساسى و مشترك اديان الهى‌؛

فرجام مؤمنان و كافران‌.[2]

اسامي سوره

بيّنه، لم يکن، قيّمه، بريّه، منفکين، اهل کتاب.[3]

علت نام‌گذاري

«سوره بيّنة»؛ به سبب وجود اين لفظ در آي? اول اين سوره به اين نام مشهور گشته است.[4]

«سوره لم يکن»؛ به خاطر ابتداي اين سوره است که با اين عبارت شروع شده است و هيچ سوره ديگري با اين عبارت شروع نشده است. روايتي در تسميه اين سوره به اين نام توسط پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله در صحيحين آمده است. و نيز از ابن‌عباس و در برخي تفاسير هم اين نام نقل شده است.[5]

«سوره قيّمه»؛ به خاطر لفظ القيّمة که در اين سوره آمده است، اين کلمه در هيچ سوره ديگري نيامده است. زمخشري در کشاف و طبرسي در مجمع‌البيان و سيوطي در اتقان و ديگر مفسرين در آثار خود از اين عنوان ياد کرده‌اند.[6]

«سوره بريّه»؛ به خاطر دو مرتبه تکرار اين لفظ در اين سوره است، کلمه البرية غير از اين سوره در هيچ سوره‌اي نيامده است. اين لفظ در نسخه‌اي از مصحف قرن سيزدهم و در آثار برخي از مفسرين آمده است.[7]

«سوره منفکين»؛ به خاطر وجود لفظ منفکين در اين سوره است، البته به اعتبار اين لفظ به اين سوره، «سوره انفکاکـ» هم مي گويند. نام اين سوره به اين لفظ در مصحف قرن هشتم و در آثار بسياري از مفسرين آمده است.[8]

«سوره اهل کتاب»؛ دليل تسميه به اين نام موضوع اين سوره است که در مورد اهل کتاب است. اين نام را سيوطي در الاتقان[9] از مصحف ابي‌بن‌کعب نقل کرده است.[10]

تعداد آيات

سوره بيّنه هشت آيه دارد.[11]

تعداد کلمات

سوره بيّنه نودوچهار کلمه دارد.[12] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)

تعداد حروف

سوره بيّنه سيصدونودونه حرف دارد.[13] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)

اهداف و آموزه ها

اهداف کلي سوره بيّنه عبارتند از:

1. بيان محورهاى اساسى و مشترك اديان الهى؛

2. بيان اين كه دعوت پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله همراه با دليل و نوشته‌هاى استوار است.[14]

محتوا و موضوعات

سوره بيّنه اشاره به رسالت جهانى پيامبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله و آميخته بودن آن با دلائل و نشانه‌هاى روشن، مى‌كند، رسالتى كه قبلا آن را انتظار مى‌كشيدند ولى هنگامى كه به سراغشان آمد گروهى به خاطر اينكه منافع ماديشان به خطر مى‌افتاد به آن پشت كردند.

در ضمن اين حقيقت را نيز دربردارد كه اصول دعوت انبياء، مانند ايمان و توحيد و نماز و روزه، اصولى است ثابت و جاودانى كه در همه اديان آسمانى وجود داشته است.

و در بخش ديگرى از اين سوره موضعگيري‌هاى مختلف اهل كتاب و مشركان را در برابر اسلام مشخص مى‌كند كه آن گروه كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند بهترين مخلوقاتند، و آن گروه كه راه كفر و شرك و گناه پيش گرفتند بدترين مخلوقات محسوب مى‌شوند.[15]

فضائل، خواص و ثواب قرائت

ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله روايت كرده كه هر كس سوره بيّنه را قرائت كند در روز قيامت با خيرالبريّه خواهد بود خواه مسافر باشد و يا مقيم باشد.

و از ابى‌الدرداء روايت شده كه پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «اگر مردم مى دانستند كه در سوره لم يكن چه اثر و فايده‌اى است هر آينه خانواده و مال خود را تعطيل گذارده و آن را مي‌آموختند، سپس مردى از قبيله خزاعه گفت يا رسول اللَّه چه اجري است، فرمود، هرگز منافقى يا بنده‌اى كه در قلبش شكّى درباره خداى عزّ و جل داشته باشد آن را نمي‌خواند، قسم به خدا كه فرشتگان از روزى كه خدا آسمان‌ها و زمين‌ها را آفريده آن را قرائت مي‌كنند و از خواندن آن خسته نمي‌شوند، هيچ بنده‌اى نيست كه آن را در شب بخواند مگر اينكه خدا فرشتگانى مبعوث كند كه او را در دين و دنيايش حفظ كنند و براى او طلب آمرزش و رحمت نمايند، پس اگر در روز بخواند به اندازه آنچه آفتاب و روز بر آن تابيده و پرده شب آن را تاريك كند به او ثواب عطا مي‌فرمايد».

پس مردى از قبيله قيس عيلان گفت يا رسول اللَّه پدر و مادرم فداى تو باد بيشتر از اين حديث بفرمائيد، پس آن حضرت فرمود، سوره عم يتساءلون و ق، و القرآن المجيد، و السماء ذات البروج، و السماء و الطارق را بياموزيد، كه قطعا اگر مي‌دانستيد در تعليم و آموختن و خواندن آنها چه اجري و ثوابي هست هر آينه شما در هر كارى كه هستيد آن را معطّل گذارده و آنها را مي‌آموختيد و به سبب آنها تقرّب به خدا پيدا مي‌كرديد، و خداوند به سبب قرائت اين سوره‌ها هر گناهى را مى‌بخشد مگر شرك به خدا، و بدانيد آن خدايى كه ملك و پادشاهى به دست اوست در روز قيامت از صاحبان آن سوره‌ها مجادله مي‌كند و گناهان او را مي‌آمرزد.

ابوبكر حضرمى از حضرت امام باقر عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: «هر كس سوره لم يكن را بخواند از شرك بيزار و دور شده، و در دين محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله داخل مي‌شود. و خدا او را در روز قيامت مؤمن مبعوث نموده و حساب او را آسان خواهد كشيد.[16]

محل نزول

سوره بيّنه مدني‌ است و بعضى هم مكّى گفته‌اند.[17]

زمان نزول

تاريخ نزول سوره بيّنه در ما بين صلح حديبيه و جنگ تبوك است و بعد از سوره طلاق نازل شده‌ است.[18]

فضاي نزول

با توجه به مدني بودن سوره بيّنه و مواجهه مسلمانان با اهل کتاب در مدينه فضاي اين سوره فضاي هدايتي و هشدار براي اهل کتاب است. زيرا که اهل کتاب قبل از بعثت پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله خود وعده و بشارت آمدن آن حضرت را مي‌دادند و حال آنکه بعد از بعثت در مورد آن دچار اختلاف شدند.

ترتيب در مصحف

سوره بيّنه نودوهشتمين سوره در چينش كنونى قرآن به شمار مي آيد.

ترتيب بر اساس نزول

سوره بيّنه صدمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره طلاق نازل شده است.[19] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)

ارتباط با سوره قبلي

چون خداوند سبحان در سوره قدر بيان نمود كه تمام قرآن حجّت‌ است، سپس در سوره بيّنه بيان كرد كه كفّار از اسلام و قرآن هرگز از حجّت خالى نبوده، يعنى بى‌حجت و رهنما نموده‌اند.[20]

ويژگي

سوره بيّنه از سور مفصلات مي باشد[21] ابن قتيبه مي گويد: ... مفصلات سوره هاي کوچکي هستند که بعد از سور مثاني آمده اند اينکه چرا اين سوره ها را مفصل ناميده اند به خاطر کوتاه بودن آنها و اينکه بسيار به واسطه بِسْمِ اللّ?هِ الرَّحْم?نِ الرَّحِيمِ از يكديگر جدا شده‌اند.[22]

روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين‌ را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى‌ را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[23]

سوره بيّنه رسالت محمدبن‌عبداللَّه صلى‌الله‌عليه‌وآله را براى عوام از اهل كتاب و مشركين مسجل مى‌كند، و به عبارتى ساده‌تر براى عموم اهل ملت و غير اهل ملت و باز ساده‌تر بگويم: براى عموم بشر تسجيل مى‌كند، و مى‌فهماند كه آن جناب از ناحيه خدا به سوى عموم بشر گسيل شده، و اين عموميت رسالت آن جناب مقتضاى سنت الهى، يعنى سنت هدايت است‌.[24]

[1]قاموس قرآن،ج1، ص 259.

[2]تفسير قرآن مهر، ج‌22، ص: 289

[3]التحرير و التنوير، ج‌30، ص 412.

[4]أسماءسورالقرآن و فضائلها، ص 535.

[5]همان.

[6]همان ص 537.

[7]همان: ص 538.

[8]همان.

[9]الإتقان في علوم‌القرآن،ج1، ص 202.

[10]أسماءسورالقرآن و فضائلها ، ص 539.

[11]الكشف و البيان، ج‌10، ص 247

[12]همان.

[13]همان.

[14]تفسير قرآن مهر، ج‌22، ص 290.

[15]تفسير نمونه، ج‌27، ص 196.

[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج‌27، ص 208-207.

[17]همان، ص 207

[18]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 35.

[19]همان

[20]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج‌27، ص 209.

[21]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313

[22]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج‌1، ص 34

[23]همان

[24]ترجمه تفسير الميزان، ج‌20، ص 570.