سوره ممتحنه
ممتحنه به معني [زن] امتحان شده مي باشد.
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
ممتحنه، امتحان، مودت.[2]
علت نامگذاري
«سوره ممتحنه» و «سوره امتحان»؛ نامگذارى اين سوره به «ممتحنه» و «امتحان» به سبب آيه دهم آن است كه درباره زنانى است كه از مكه به مدينه پناهنده مى‌شدند و پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله دستور داد تا آن زنان را امتحان كنند.[3]
«سوره مودت» به خاطر نهى از مودت مشركان در نخستين آيه سوره به اين نام ناميده شده است.[4]
تعداد آيات
سوره ممتحنه سيزده آيه دارد.[5]
تعداد کلمات
سوره ممتحنه سيصدوچهل‌وهشت کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره ممتحنه هزاروپانصدوده حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
مهمترين اهداف سوره ممتحنه عبارت‌اند از:
1. تعيين محورها و مقررات سياست خارجى مسلمانان در رابطه با دشمنان اسلام؛
2. يادآورى رستاخيز.[8]
محتوا و موضوعات
سوره ممتحنه در حقيقت از دو بخش تشكيل مى‌گردد:
بخش اول: از مسأل? حب فى اللَّه و بغض فى اللَّه و نهى از طرح دوستى با مشركان سخن مى‌گويد، و مسلمانان را به الهام گرفتن از پيامبر بزرگ خدا ابراهيم عليه‌السلام دعوت مى‌كند، و خصوصيات ديگرى را در اين زمينه برمى‌شمرد.
اين معنى همان‌گونه كه در آغاز سوره آمده است در پايان سوره نيز تكرار و تاكيد شده است.
بخش دوم: پيرامون زنان مهاجر و آزمايش امتحان آنها و احكام ديگرى در اين رابطه بحث مى‌كند.[9]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب گويد: پيغمبر خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «كسى كه سوره ممتحنه را قرائت كند مؤمنين و مؤمنات روز قيامت شفيعان او خواهند بود».
ابوحمزه‌ثمالى از امام على‌بن‌الحسين عليهماالسلام روايت نموده كه فرمود: «هر كس سوره ممتحنه را در نمازهاى واجب يا مستحبّات (نوافل) بخواند خداوند قلب او را امتحان و آزمايش كند براى ايمان، و نورانى شود براى بينايى و بينش او، و هرگز فقر و نادارى و ديوانگى در فرزندش و بدنش پيدا نشود».[10]
محل نزول
سوره ممتحنه در مدينه بر پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[11]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره ممتحنه قسمتى در سال ششم هجرى پس از صلح حديبيه و قسمتى در سال هشتم هجرى است و بعد از سوره احزاب نازل شده است.[12]
فضاي نزول
سوره ممتحنه متعرض مساله دوستى مؤمنين با كفار است، و از آن به سختى نهى مى‌كند، هم در ابتداى سوره متعرض آن است، و هم در آخرش، و در خلال آياتش متعرض احكامى درباره زنان مهاجر و بيعت زنان شده، و مدنى بودن اين سوره روشن است. از زمينه آيات استفاده مى‌شود كه بعضى از مؤمنين مهاجر در خفا با مشركين مكه رابطه دوستى داشته‌اند، و انگيزه‌شان در اين دوستى جلب حمايت آنان از ارحام و فرزندان خود بوده، كه هنوز در مكه مانده بودند. اين آيات نازل شد و ايشان را از اين عمل نهى كرد.[13]
ترتيب در مصحف
سوره ممتحنه شصتمين سوره در چينش كنونى قرآن است.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره ممتحنه نود و يکمين سوره قرآن در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره احزاب نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
ارتباط سوره ممتحنه به ما قبلش اين است که چون خداوند سبحان در سوره حشر كفّار و منافقين را ياد نمود سوره ممتحنه را نيز به ذكر تحريم دوستى و ارتباط با ايشان و وجوب دشمنى و خصومت با آنان افتتاح نمود.[16]
ويژگي
سوره ممتحنه از سور ممتحنات است. به اعتقاد برخى نامگذارى سور ممتحنات از آن‌روست كه سوره ممتحنه در اين مجموعه است.
نهي خداوند متعال از دوستي و اعتماد به دشمنان خدا و الگو گرفتن از حضرت ابراهيم عليه‌السلام در مقابله با مشرکان از مهمترين شاخصه هاي سوره ممتحنه است.
[1]تفسير قرآن مهر، ج20، ص 311
[2]همان، ص 313
[3]همان
[4]تفسير نمونه، ج24، ص 5
[5]الکشف و البيان، ج9، ص290
[6]همان
[7]همان
[8]تفسير قرآن مهر، ج20، ص 313
[9]تفسير نمونه، ج24، ص 5
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج24، ص 352
[11]همان
[12]حجةالتفاسير و بلاغ‌الإكسير، مقدمه‌اول، ص 28
[13]ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص 38
[14]تفسير قرآن مهر، ج20، ص 313
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج24، ص 352