سوره صافات
مفهوم کلي سوره
يادآورى توحيد و نفى شرك؛
معاد و گفت‌وگوى دوزخيان و بهشتيان؛
داستان پيامبران الهى (نوح، ابراهيم، اسحاق، الياس، لوط و ...).[3]
اسامي سوره
صافات، ذبيح[4] .
علت نامگذاري
«سوره صافات»؛ اين نام از آي? اول اين سوره گرفته شده كه خدا به صف‌كشيدگان (يعنى فرشتگان صف كشيده يا مجاهدان يا نمازگزاران صف كشيده) سوگند يادكرده است.[5]
«سوره ذبيح»؛ اين اسم هم در برخي منابع تفسيري آمده است ولي مستند خاصي براي آن ذکر نشده است محمد سيد طنطاوي هم در تفسيرش اين اسم را در تفسير سوره صافات از برخي از علماء نقل کرده است و علت آنرا وجود قص? ذبيح در اين سوره عنوان کرده است.[6]
تعداد آيات
سوره صافات صدوهشتادودو آيه دارد.[7]
تعداد کلمات
سوره صافات هشتصدوشصت کلمه دارد.[8] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره صافات سه‌هزاروهشتصدوبيست‌وشش حرف دارد.[9] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف‌هاى اساسى سوره صافات عبارت‌انداز:
1. يادآورى توحيد با نفى شرك؛
2. يادآورى قيامت؛
3. گزارش از تاريخ پيامبران بزرگ به صورت فشرده و مؤثر.[10]
محتوا و موضوعات
سوره صافات نيز به حكم آنكه از سوره‌هاى مكى است ويژگيهاى كلى سوره‌هاى مكى را در بر دارد، و بيشتر از هر چيز روى اصول معارف و عقائد اسلامى در ناحيه مبدأ و معاد تكيه مى‌كند، و ضمن تعبيرات قاطع و آيات كوتاه و كوبنده، مشركان را مورد شديدترين سرزنشها قرار مى‌دهد، و با دلائل روشن و گويا بطلان عقائد آنها را برملا مى‌سازد.
به طور كلى محتواى اين سوره در پنج بخش خلاصه مى‌شود:
بخش اول: بحثى پيرامون گروه‌هايى از ملائكه و فرشتگان خداوند، و در مقابل آنها گروهى از شياطين سركش و سرنوشت آنها مطرح مى‌سازد.
بخش دوم: از كفار، و انكارشان نسبت به نبوت و معاد، و عاقبت كار آنها در قيامت سخن مى‌گويد، و در همين رابطه بحث آنها را با يكديگر در روز قيامت، و انداختن گناه به گردن هم، و گرفتارى تمام آنها در چنگال عذاب الهى، و نيز بخشى از نعمتهاى مهم بهشتى و لذات و زيبائيها و شادكاميهاى بهشتيان را شرح مى‌دهد.
بخش سوم: قسمتى از تاريخ انبياى بزرگى، مانند نوح، ابراهيم، اسحاق، موسى، هارون، الياس، لوط و يونس عليهم‌السلام را به صورت فشرده و در عين حال بسيار مؤثر و نافذ بازگو مى‌كند، ولى در اين ميان بحث در باره ابراهيم قهرمان بت‌شكن، و مواقف مختلف زندگى او مشروح تر آمده است، و هدف اصلى آن است كه بيانات گذشته با ذكر اين شواهد عينى از تاريخ انبياء به صورت محسوس و ملموس مطرح گردد، و حقائق كلى عقلى در قالبهاى حسى مجسم شود.
بخش چهارم: از يكى از انواع شرك كه مى‌توان آن را بدترين نوع شرك دانست يعنى اعتقاد به رابطه خويشاوندى ميان خداوند و جن و خداوند و فرشتگان بحث مى‌كند، و در جمله‌هاى كوتاهى چنان اين عقيده پوشالى را در هم مى‌كوبد كه كمترين بهايى براى آن باقى نمى‌ماند.
و سرانجام بخش پنجم كه آخرين بخش اين سوره است، و در چند آيه كوتاه مطرح شده، پيروزى لشكر حق را بر لشكر كفر و شرك و نفاق، و گرفتار شدن آنها را در چنگال عذاب الهى، ضمن تنزيه و تقديس پروردگار از نسبتهاى ناروايى كه مشركان به او مى‌دهند بيان مي‌کند و سوره را با حمد و ستايش پروردگار پايان مى‌دهد.[11]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب گويد: رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «كسى كه سوره و الصافات را بخواند خدا به او ده حسنه عطا فرمايد به عدد هر جن و شيطانهاى دور، و از شرك برى شود و دو فرشته حافظ او برايش در روز قيامت شهادت دهند كه او مؤمن به پيامبران بوده است».
حسين‌بن‌ابى‌العلاء از حضرت صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: «هر كس سوره الصافات را در هر جمعه بخواند هميشه از هر آفت و بلائى محفوظ خواهد بود و هر بليّه از او در زندگانى دنيا رفع خواهد شد و در دنيا به وسيع‌ترين روزيها روزى داده خواهد شد و خداوند نمي‌رساند در مال و فرزند و بدنش هيچ بدى از شيطان پليد رانده شده و از هيچ ستمكار لجوجى به او صدمه نخواهد رسيد و اگر در روز و يا شب آن بميرد خداوند او را شهيد مبعوث فرمايد و شهيد بميراند و با شهيدان داخل بهشت كند در درجه از بهشت».[12]
محل نزول
سوره صافّات در مكه بر پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است.[13]
زمان نزول
تاريخ نزول سوره صافات در ما بين اسراء و هجرت پيامبر به مدينه است و بعد از سوره لقمان نازل شده است.[14]
فضاي نزول
دقت در آيات سوره صافات نشان مى‌دهد كه وضع آن روز اسلام و مسلمين و مشركين سبب نزول آن حقائق جاودان از طرف خداوند سبحان شده است كه پيوسته به مردان الهى جهت بدهد و كفر و شرك را بكوبد.
آيات شريفه آن در آهنگى بسيار رسا و اعجاب انگيز است كه با كمترين تفكر در وضع آن روز مكّه شكّى نمى‌ماند در اينكه اين آيات از جانب آفريننده جهان نازل شده است و از آن عجيب‌تر آيه «وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ» است كه خداوند خود به پيامبران (به بشر موحّد و منادى توحيد) سلام مى‌دهد چنان كه در باره نوح، ابراهيم، موسى، هارون و الياس به طور جداگانه سلام فرموده است.[15]
ترتيب در مصحف
سوره صافات در چينش كنونى قرآن، سى‌و‌هفتمين سوره به شمار مى‌آيد.[16]
ترتيب بر اساس نزول
سوره صافات پنجاه‌وششمين سوره در ترتيب نزول مي باشد و بعد از سوره انعام نازل شده است.[17] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
خداوند سبحان سوره يس را به ذكر قيامت و روز بعث پايان داده و سوره صافات را مانند آن به ذكر بعث شروع نموده است.[18]
ويژگي
سوره صافات نخستين سوره از قرآن مجيد است كه اولين آيات آن با سوگندها شروع مى‌شود، سوگندهايى پر معنا و انديشه‌انگيز، سوگندهايى كه فكر انسان را همراه خود به جوانب مختلف اين جهان مى‌كشاند، و آمادگى براى پذيرش حقايق مى‌دهد.
آيات اين سوره كوتاه و داراى سرعت و آهنگ و كثرت عرصه‌ها و چشم اندازها و پر از داستان‌هاى پيامبران است.[19]
همچنين اين سوره بنابر يکي از دو قول جزو سور مئين (صد آيه اي ها) است ابن قتيبه مي گويد سور مئين سوره هايي هستند که بعد از سور طوال آمده اند علت نامگذاري اين سوره ها به مئين نزديک بودن تعداد آيه هاي اين سوره ها به عدد صد مي باشد.[20] گفته شده اين سوره ها عبارتند از «بني إسرائيل، كهف، مريم، طه، أنبياء ، حج و مؤمنون».[21] برخي ديگر نيز سور مئين را سوره هاي «توبه، نحل، هود، يوسف، کهف، بني اسرائيل، انبياء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده اند.[22]
روايتى است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره‌هاى مئين را به جاى انجيل و سوره‌هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌هاى مفصّل فزونى بخشيد.[23]
[1]مجمع البيان، ج 8، ص 437.
[2]ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص179
[3]تفسير قرآن مهر، ج17، ص 201
[4]ترجمه الإتقان فى علوم القرآن، ج1، ص198
[5]همان، ص 203
[6]التفسير الوسيط للقرآن الكريم، ج12، ص 63
[7]الكشف و البيان، ج8، ص 138
[8]همان
[9]همان
[10]تفسير قرآن مهر، ج17، ص 204
[11]تفسير نمونه، ج19، ص 4-3
[12]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج20، ص 447
[13]همان
[14]حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، مقدمه‌اول، ص 24
[15]تفسير احسن‌الحديث، ج9، ص 118
[16]تفسير قرآن مهر، ج17، ص 203
[17]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[18]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج20، ص 447
[19]تفسير قرآن مهر، ج17، ص 204
[20]زاد المسير فى علم التفسير، ج4، ص 141
[21]دراسة حول القرآن الکريم، ص ??
[22]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص313
[23]جامع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص 34