سوره سجده
سجده به معني گذاشتن پيشاني بر زمين براي اظهار فروتني و تذلل مي باشد.[1]
مفهوم کلي سوره
اسامي سوره
سجده، الم سجده، مضاجع، الم تنزيل، سجده لقمان، جُرُز.[3]
علت نام‌گذاري
«سوره سجده»؛ سبب نام‌گذارى اين سوره به سجده، آي? پانزدهم آن است كه دستور سجده در برابر خدا را داده است.
«سوره الم سجده»؛ از آن جا كه با حروف مقطع? الم شروع مى‌شود، به نام الم سجده ناميده مى‌شود.
«سوره مضاجع»؛ سبب نام‌گذارى آن به مضاجع آي? شانزده آن است كه در آن سخن از بسترهاى خواب شده است.
«سوره الم تنزيل»؛ به خاطر شروع سوره با اين عبارت به اين نام ناميده شده است و تنها در اين سوره بعد از الم عبارت تنزيل آمده است.
«سوره سجده لقمان»؛ سبب نام‌گذارى آن به سجد? لقمان آن است كه از سوره حم سجده (يعنى سوره فصلت) باز شناخته شود.
«سوره جُرُز»؛ در آي? بيست‌وهفت آن سخن از زمين جرز (باير) گفته شده است و بدين مناسبت اين سوره را «جرز» هم گفته‌اند.[4]
تعداد آيات
سوره سجده سي آيه دارد.[5]
تعداد کلمات
سوره سجده سيصدوهشتاد کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره هاي قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره سجده هزاروپانصد وهجده حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره هاي قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
محتوا و موضوعات
سوره سجده به حكم آنكه از سوره‌هاى مكى است خطوط اصلى سوره‌هاى مكى يعنى بحث از مبدء و معاد و بشارت و انذار را قويا تعقيب مى‌كند و روي هم رفته در آن چند بخش جلب توجه مى‌كند:
قبل از هر چيز سخن از عظمت قرآن، و نزول آن از سوى پروردگار عالميان، و نفى اتهامات دشمنان از آن است؛
بحثى پيرامون نشانه‌هاى خداوند در آسمان و زمين، و تدبير اين جهان دارد؛
بحث ديگرى پيرامون آفرينش انسان از خاك و آب نطفه و روح الهى و اعطاى وسائل فراگيرى علم و دانش، يعنى چشم و گوش و خرد از سوى خداوند به او مى‌باشد؛
از رستاخيز و حوادث قبل از آن يعنى مرگ و بعد از آن يعنى سؤال و حساب سخن مى‌گويد؛
بحثهاى مؤثر و تكان دهنده‌اى از بشارت و انذار دارد مؤمنان را به جنة‌الماوى نويد مى‌دهد و فاسقان را به عذاب آتش تهديد مى‌كند؛
اشاره كوتاهى به تاريخ بنى اسرائيل و سرگذشت موسى عليه‌السلام و پيروزيهاى اين امت دارد؛
به تناسب بحث بشارت و انذار، اشاره‌اى به احوال گروهى ديگر از امتهاى پيشين و سرنوشت دردناك آنها مى‌كند؛
بار ديگر به مسئله توحيد و نشانه‌هاى عظمت خدا باز مى‌گردد و با تهديد دشمنان لجوج سوره را پايان مى‌دهد.
به اين ترتيب هدف اصلى سوره تقويت مبانى ايمان به مبدء و معاد و ايجاد موج نيرومندى از حركت به سوى تقوا، و بازدارى از سركشى و طغيان و توجه به ارزش مقام والاى انسان است كه مخصوصا در آغاز حركت اسلام و در محيط مكه فوق العاده لازم بوده.[9]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله روايت کرده كه فرمود: «آنكه سوره الم تنزيل و سوره تبارك الذى ... ، را بخواند گويا شب قدر را احياء گرفته است».
ليث‌بن‌ابى‌زبير از جابر روايت کرده كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله شبها نمى‌خوابيد تا اين دو سوره «الم تنزيل و تبارك الذى ...» را قرائت مي‌نمود. ليث مي‌گويد: اين روايت را براى طاوس گفتم سپس او گفت كه اين دو از تمامى سوره‌هاى قرآن ارجمندتر باشد و هر كس آن دو را بخواند شصت حسنه براى او نوشته شده و شصت گناه محو مي‌گردد و منزلتش به شصت درجه بالا مي‌رود.
حسين‌بن‌ابى‌العلاء از امام صادق عليه‌السلام روايت نموده كه فرمود: «آنكه سوره سجده را در هر شب جمعه بخواند خداوند در قيامت نامه عملش را به دست راستش داده و او را به مرحله حساب گناهان نياورد و از دوستان محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله و اهل بيتش خواهد بود».[10]
محل نزول
سوره سجده باتفاق تمامى مفسرين در مكه نازل شده بجز سه آيه كه در مدينه آمده و آن «أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ» تا آخر آيه سوم ميباشد.[11]
زمان نزول
سوره سجده اندكى قبل از هجرت نازل شده است.[12]
فضاي نزول
فضاي نزول سوره سجده همانند بعضي ديگر از سوره هاي مکي پاسخ به شبهات و سم پاشي‌هاي مشرکان است علت نزول اين سوره و فحواي آيات آن اين بوده كه به مردم بفهماند هدايت و فرستادن پيامبران لازمه خلقت بشر است و اگر تبشير و انذار نبود، خلقت انسان و هدفدارى آن ناقص مى‌ماند.
توضيح اينكه در آي? سوم اين سوره آمده كه مشركان مى‌گويند: محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله قرآن را به خدا بسته است و از جانب خدا نيست». در جواب مى‌گويد: نه، بلكه قرآن براى انذار آمده است آن گاه از خلقت آسمانها و زمين و تدبير امر و خلقت انسان و تقسيم شدن مردم به هدايت يافته و گمراه، سخن رفته است، از اين، به نظر مى‌آيد كه نظر عمده در سوره مباركه به هدايت مردم است و اگر اين حقائق به انسانها تذكر داده نمى‌شد در كار خلقت نقص لازم مى‌آمد، و نيز اشكال مشركان درباره معاد از اسباب نزول اين سوره است.[13]
ترتيب در مصحف
سوره سجده در چينش كنونى قرآن، سى‌ودومين سوره به شمار مى‌آيد.[14]
ترتيب بر اساس نزول
سوره سجده هفتادوپنجمين سوره در ترتيب نزول است و بعد از سوره مؤمن/غافر نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتيب نزول سوره هاي قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلي
چون پايان سوره لقمان با دلائل ربوبيت پروردگار بوده لذا سوره سجده را نيز بدان آغاز مي‌فرمايد.[16]
ويژگي
سوره سجده نيز با حروف مقطع? الم شروع شده اين سوره از سور عزائم است و آي? پانزده آن سجد? واجب دارد كه هركسى اين آيه را بشنود يا بخواند، واجب است يك سجده به جا آورد.[17] سور عزائم عبارتند از سوره هاي سجده، فصلت، نجم، علق که خواندن آنها در نماز جائز نيست.
[1]قاموس قرآن، ج3، ص 225
[2]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 261
[3]همان، ص 263
[4]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 263
[5]الكشف و البيان، ج7، ص 325
[6]همان
[7]همان
[8]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 264
[9]تفسير نمونه،ج17، ص105- 104
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج19، ص 203
[11]همان
[12]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 263
[13]تفسير احسن‌الحديث، ج8، ص 274 با اندکي تصرف
[14]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 263
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 137
[16]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج19، ص 203
[17]تفسير قرآن مهر، ج16، ص 264