مدین

مشهور فرهنگ نويسان [1] ، جغرافي دانان [2] و مفسّران [3] ، مَدْين را نام شهرى مى دانند كه حضرت شعيب عليه السلام به سوى مردم آن برانگيخته شد. ظاهر كاربرد قرآنى آن، به ويژه تركيب «اصحاب مدين» (توبه/ 9، 70؛ حجّ/ 22، 44) و «اهل مدين» (طه/ 20، 40؛ قصص/ 28، 45) نيز اين ديدگاه را تأييد مى كند. در مقابل، برخى آن را افزون بر شهر، نام قبيله وى نيز دانسته اند.[4]

عربى يا دخيل بودن واژه مدين مورد اختلاف است؛ در كنار انگاره اى كه با زايد خواندن «ياء» آن را واژه اى عربى و برگرفته از «مَدَنَ بالمكان» (در جاى معينى ساكن شد) مى داند[5] ، اغلب پژوهشگران آن را از واژگان دخيل در قرآن [6] ، برگرفته از زبان سريانى و منابع مسيحى و گاه همان «مِدْيان» ياد شده در عهد عتيق دانسته اند.[7] گروهى از مورخان [8] و مفسران [9] مسلمان به پيروى از ابن اسحاق آن را منسوب به مَدْين فرزند ابراهيم خليل و ساكنان آن را از نوادگان و نسل وى، و گروهى نيز آنان را از نسل اسماعيل عليه السلام مى دانند.[10] تأثيرپذيرى مورخان مسلمان به ويژه ابن اسحاق از منابع سريانى و يونانى در گزارشهاى مربوط به پيش از اسلام از يك سو[11] و گزارشهاى عهد عتيق درباره مِدْيان و اشتراك آن با مواردى از روايتهاى قرآن در ارتباط با مَدْين از سوى ديگر[12] ، مى تواند مؤيّد دخيل بودن واژه ياد شده و انتساب احتمالى آن به مدين بن ابراهيم عليه السلام باشد.

در عهد عتيق، مِدْيان، نام يكى از فرزندان ابراهيم خليل عليه السلام از همسرى به نام قِطُوْراه [13] و نيز اسم سرزمينى كه نوادگان و نسل وى (مِدْيانيان) در آن ساكن شدند آمده است، چنان كه در دوره هاى گوناگون تاريخى، از سكونت نوادگان اسماعيل عليه السلام (اسماعيليان) و حضرت موسى عليه السلام در آنجا و ازدواج وى با دختر كاهن مِدْيان به نام رِعُوْئيل و از نسل ابراهيم و قِطُوْراه، درگيريهاى مديانيان با بنى اسرائيل و غلبه يوشع بر آنان، سخن گفته شده است.[14]

نام كنونى مدين را معان و موقعيت جغرافيايى آن را ميان مدينه و شام، مقابل سرزمين تبوك در ساحل درياى سرخ (قُلْزُم) گفته اند. برخى امتداد آن را از شرق خليج عقبه تا جنوب شرقى سينا دانسته اند.[15] بر اساس گفته طبرى، مدين در جنوب سوريه قرار دارد.[16]

واژه مَدْين 10 بار در قرآن آمده است؛ امّا هيچ يك از آيات به امورى چون چگونگى پيدايش، موقعيت تاريخى و جغرافيايى و نيز تاريخ و هويّت قومى و نژادى ساكنان آن در دوره هاى مختلف تاريخى نپرداخته است. گزارش قرآن درباره شهر ياد شده و مردم آن، كه گاه در نگاهى سطحى تكرار به نظر مى رسد، كاملًا گزينشى، فراقومى، غير تاريخى و براساس سبك خاصِ خود قرآن، در امتداد اهداف توحيدى است؛ در سه مورد به عنوان شهرى كه شعيب عليه السلام به سوى مردم آن مبعوث گرديد ياد شده است: «والى مَديَنَ اخاهُم شُعَيبًا» در اين سه مورد و آيات پس از آن (اعراف/ 7، 85- 93؛ هود/ 11، 84- 95؛ عنكبوت/ 29، 36- 37) اصل داستان اصحاب مدين و شعيب به طور مبسوط، روايت و باورها و ارزشهاى انحرافى آنان، محورها و شيوه هاى تبليغى شعيب عليه السلام، چگونگى برخورد مردم با وى و فرجام هر يك از دو گروه مؤمن و كافر گزارش شده و هدف عمده در اين موارد، انذار كافران، تبشير، تذكار و تعليم مؤمنان است.[17]

در سوره توبه و حجّ نيز با تركيب «اصحاب مدين» از كافران آن شهر و نابودى آنان با عذاب الهى در پى تكذيب شعيب عليه السلام ياد شده است. البته هدف از ياد كردن آنان در هريك از دو آيه، متفاوت از ديگرى است؛ در سوره توبه، با هدف انذار و بازدارندگى منافقان از مخالفت و آزار و اذيت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، ياد شده اند؛ قومى كه به رغم برترى آنها نسبت به منافقان در ثروت و قدرت، به سبب تكذيب پيامبر خويش، نابود شدند (نك: توبه/ 9، 42- 70)؛ اما در سوره حجّ، هدف، دلدارى دادن به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است و اينكه نه تنها مشركان قريش، بلكه بسيارى از اقوام پيشين از جمله اصحاب مدين نيز به تكذيب پيامبر خويش پرداختند: «و ان يُكَذّبوكَ فَقَد كَذَّبَت قَبلَهُم قَومُ نوحٍ وعادٌ وثَمود* وقَومُ ابرهيمَ وقَومُ لوط* واصحبُ مَديَنَ وكُذّبَ موسى ...». (حجّ/ 22، 42- 44) در آيه 95 هود/ 11 و در پى گزارش از تكذيب شعيب عليه السلام و عذاب كافران، مدين و كافران آن مورد نفرين قرار گرفته اند: «ألا بُعداً لمدين كما بَعِدَتْ ثَمود». در اين آيه كه پس از گزارش انحرافات مردم مدين، دعوت شعيب عليه السلام و بدفرجامى آنان در پى تكذيب آن حضرت آمده است (هود/ 11، 87- 94) خداوند نه در مقام گزارش بلكه بر آن است كه نگاه خود را درباره اصحاب مدين ابراز كند، زيرا لعن و نفرين بر آنان، نشان منفور و مبغوض بودنشان نزد خداوند است.

حركت موسى عليه السلام به سوى مدين هنگام فرار از مصر، رسيدن وى بر سر چاه آن و ديدن چوپانها و دختران شعيب عليه السلام در سوره قصص/ 28، 22- 23 بازگو شده است. در اين آيات نگاه مستقلى به مدين نشده، بلكه در گزارش بخشى از حوادث زندگى موسى عليه السلام پيش از بعثت، يادى از آن به ميان آمده است؛ شهرى كه دست تقدير الهى موسى عليه السلام را به سوى آن رهنمون شد، تا به سبب شرايط متفاوت آن با مصر، در آنجا مأوا گزيند و براى رسالتى كه در پيش رو داشت آماده گردد: «فَخَرَجَ مِنها خافًا يَتَرَقَّبُ قالَ رَبّ نَجّنى مِنَ القَومِ الظلِمين* ولَمّا تَوَجَّهَ تِلقاءَ مَديَنَ قالَ عَسى رَبّى ان يَهدِيَنى سَواءَ السَّبيل* ولَمّا ورَدَ ماءَ مَديَنَ وَجَدَ عَلَيهِ امَّةً مِنَ النّاسِ يَسقونَ ...» (قصص/ 28، 21- 23)، افزون بر اين، در دو مورد ديگر عنوان اهل مدين آمده است. (طه/ 20، 40؛ قصص/ 28، 45)

در آيه نخست سكونت چندين ساله موسى عليه السلام در ميان مردم مدين، از نعمتها و امدادهاى الهى شمرده شده كه پيش از بعثت و براى نجات وى از اندوه و خطر كشته شدن، شامل حال وى گرديد: «وقَتَلتَ نَفسًا فَنَجَّينكَ مِنَ الغَمّ وفَتَنكَ فُتونًا فَلَبِثتَ سِنينَ فى اهلِ مَديَنَ ثُمَّ جِئتَ عَلى قَدَرٍ يموسى ». (طه/ 20، 40) در اين آيه، هدف يادآورى امدادهاى گذشته الهى است، تا به موسى، كه پس از بعثت و مأموريت براى فراخوان فرعون به توحيد، دچار هراس و دل نگرانى شده بود، (نك: طه/ 20، 24- 40، 43- 46) قوت قلب و آرامش بخشد.

در آيه دوم آگاهى پيامبر از اخبار اقوام و انبياى پيشين، رحمت خدا خوانده شده كه براى انذار قوم در اختيار وى قرار داده شده است و گرنه پيامبر صلى الله عليه و آله در ميان آنان، از جمله اهل مدين نبود، تا از وضع آنها آگاه گردد: «و ما كُنتَ ثاويًا فى اهلِ مَديَنَ تَتلوا عَلَيهِم ءايتِنا ولكِنّا كُنّا مُرسِلين* وما كُنتَ بِجانِبِ الطّورِ ... ولكِن رَحمَةً مِن رَبّكَ لِتُنذِرَ قَومًا ...». (قصص/ 28، 45- 46)

پيشينه تاريخى مدين:

ظاهراً قرآن درباره مدين و ساكنان آن در دوره هاى تاريخى ديگر، گزارشى نداده است. افزون بر پاره اى گزارشهاى تاريخى [18] ، تفسيرى [19] و نيز برخى احاديث اسلامى [20] ، بعضى آيات نشان مى دهد كه قوم شعيب عليه السلام در دوره تاريخى پس از قوم لوط عليه السلام (هود/ 11، 89) و معاصر موسى عليه السلام و بنى اسرائيل، پيش از ترك مصر مى زيسته اند.(نك: قصص/ 28، 21- 23)

از گزارشهاى مربوط به كم فروشى و به كارگيرى پيمانه و ترازو (اعراف/ 7، 85؛ هود/ 11، 85)، سيراب كردن گوسفندان (قصص/ 28، 23- 24) و قرارداد كارى موسى و شعيب عليهما السلام (قصص/ 28، 27- 28) كه بنا بر ظاهر برخى آيات (طه/ 20، 18) و نيز گزارش عهد عتيق [21] براى چوپانى گوسفندان شعيب عليه السلام بوده است برمى آيد كه قوم شعيب عليه السلام، مردمى تجارت پيشه، كشاورز و دامدار بوده اند؛ همچنين مى توان نتيجه گرفت كه آنان داراى منطقه اى حاصلخيز، سرسبز و پرآب و علف و برخوردار از فرآورده هاى فراوان كشاورزى و نيز تجارت پررونقى بوده اند، چنان كه برخى آيات از قدرت، ثروت و جمعيت فراوان آنان حكايت مى كند. (توبه/ 9، 69؛ قس: توبه/ 9، 70؛ هود/ 11، 84) از ظاهر اين آيات و مجموع گزارشهاى عهد عتيق و[22] برخى منابع تاريخى [23] برمى آيد كه قوم مدين يكى از قبايل بزرگ عرب در شام با پيشينه ديرين تاريخى بوده است.[24]

زيستن اين قوم در دوره تاريخى پس از حضرت ابراهيم عليه السلام و پيش از بعثت موسى عليه السلام نشان مى دهد كه مردمان مدين در آغاز بر آيين ابراهيم عليه السلام بوده و در گذر ايّام به كفر و شرك گراييده اند. آيه «ولا تُفسِدوا فِى الارضِ بَعدَ اصلحِها» (اعراف/ 7، 85)، مى تواند مؤيدى بر اين ادعا باشد، بنابراين، مى توان گفت شعيب عليه السلام كه شريعت مستقلى نداشته، قوم خود را به آيين ابراهيم عليه السلام مى خوانده است.

تاريخ مدين و ساكنان آن را در دوران حيات شعيب عليه السلام مى توان به دو دوره تقسيم كرد:

1. دوره پيش از عذاب كه مردم پس از دعوت شعيب عليه السلام به دو گروه اقليّت مؤمنان و اكثريت كافران تقسيم شدند. (اعراف/7، 87- 88؛ هود/11، 91) از اينكه قرآن در اين دوره از مخالفان شعيب عليه السلام با عنوان ملأ مستكبر (اعراف/7، 88) ياد كرده است، مى توان به وجود طبقه اشراف و ثروتمند و در نتيجه وجود فاصله طبقاتى در مدينِ آن زمان پى برد. از كافرانى كه دراين دوره زمانى با عذاب الهى نابود شدند، با «اصحاب مدين» ياد مى شود. (توبه/9، 70؛ حجّ/22، 44)

2. دوره پس از عذاب و نابودى كافران كه همراه با شرايط اجتماعى- سياسى و دينى مساعدى بوده است. از ساكنان مدين در اين برهه با عنوان «اهل مدين» ياد شده و ظاهر آيات نشان مى دهد كه پناه بردن موسى عليه السلام به مدين و سكونت چندين ساله وى در آنجا به هنگام پيرى و از كارافتادگى شعيب عليه السلام در همين دوره بوده است. (طه/ 20، 40؛ قصص/ 28، 27- 27) برخلاف دوره نخست كه شعيب عليه السلام و پيروانش با انواع فشارهاى اجتماعى رو به رو بوده (اعراف/ 7، 86) و به اخراج از خانه و كاشانه خويش تهديد مى شده اند (اعراف/ 7، 88)، در اين دوره، آن حضرت با برخوردارى از جايگاه اجتماعى مطلوب، ضمن پناه دادن به موسى عليه السلام وى را اجير مى كند. شايد بتوان از مفاد قرار داد كارى شعيب عليه السلام با موسى عليه السلام به دست آورد كه در آن زمان، مردان جوان، متناسب با شرايط اجتماعى روز، براى مدت معينى، شبيه آنچه امروزه به نام شيربها مرسوم است، براى پدر همسر خويش كار مى كرده اند. (قصص/ 28، 25- 28)

برخى مفسران با استناد به آيه 27 قصص/ 28 بر اين باورند كه فريضه حجّ نيز در ميان آنان رايج و به نوعى سالشمار آنها هم بوده است.[25] در اينكه «اصحاب ايكه» و «اهل مدين» در قرآن دو نام براى يك قوم است يا آنكه دو قوم بودند كه شعيب عليه السلام پيامبر هر دو بوده، ميان مفسران اختلاف است.[26]

منبع: اعلام القرآن، ج 2، صص293-298 ؛ با اندکی تصرف

[1] . الصحاح، ج 6، ص 2201؛ لسان العرب، ج 13، ص 56،« مدين»

[2] . معجم البلدان، ج 5، ص 77

[3] . التفسير الكبير، ج 18، ص 40؛ الميزان، ج 10، ص 361

[4] . مجمع البيان، ج 5، ص 285؛ فرهنگ لغات قرآن، ص 397؛ اعلام قرآن، ص 573

[5] . معجم البلدان، ج 5، ص 77؛ لسان العرب، ج 13، ص 402

[6] . المعرب، ص 154؛ لسان العرب، ج 13، ص 56؛ اعلام قرآن، ص 573

[7] . واژه هاى دخيل، ص 375

[8] . تاريخ طبرى، ج 1، ص 217، 219؛ البداية و النهايه، ج 1، ص 213؛ تاريخ ابن خلدون، ج 2، ص 37

[9] . جامع البيان، مج 5، ج 8، ص 307؛ غريب القرآن، ص 556؛ زادالمسير، ج 3، ص 155

[10] . اعلام قرآن، ص 573؛ قاموس كتاب مقدس، ص 788

[11] . بين الحبشة و العرب، ص 50

[12] . كتاب مقدس، خروج 2: 15- 21

[13] . همان، تكوين 25: 1- 2

[14] . قاموس كتاب مقدس، ص 788، 944؛ تاريخ يعقوبى، ج 1، ص 34؛ تاريخ ابن خلدون، ج 2، ص 86

[15] . قاموس كتاب مقدس، ص 788؛ معجم البلدان، ج 5، ص 77؛ البداية والنهايه، ج 1، ص 213؛ تاريخ ابن خلدون، ج 2، ص 43

[16] . باستان شناسى و جغرافياى تاريخى قصص قرآن، ص 177

[17] . الميزان، ج 8، ص 6؛ ج 10، ص 135

[18] . البداية و النهايه، ج 1، ص 213

[19] . الميزان، ج 10، ص 373

[20] . تفسير عياشى، ج 2، ص 34

[21] . كتاب مقدس، خروج 2: 16- 20

[22] . همان، پيدايش 37: 28؛ اعداد 25: 16- 18

[23] . تاريخ ابن خلدون، ج 2، ص 43، 82

[24] . البداية و النهايه، ج 1، ص 213

[25] . الميزان، ج 3، ص 351

[26] . فرهنگ و معارف قرآن، اعلام القرآن، 3جلد، مؤسسة بوستان كتاب - قم، چاپ: اول، 1385.